جیاس ( GIAHS ) و لزوم تقویت گردشگری کشاورزی از طریق کار داوطلبانه

جیاس (GIAHS) یا نظام های کشاورزی مهم میراث جهانی که در سال 2002 از سوی فائو مطرح شده مختص سیستم های کشاورزی است که ریشه در آیین‌های باستانی یک کشور داشته و با هدف تامین امنیت غذایی مردم و در سازگاری کامل با اکوسیستم منطقه طراحی شده اند. در کنار صیانت پویا و پایدار[1] از نظام های میراث کشاورزی، حفظ و حراست از فرهنگ، سبک زندگی، آداب و رسوم و زبان‌های بومی و محلی نیز از جمله اهداف جیاس است. تا کنون سه نظام کشاورزی کشورمان به عنوان میراث مهم جهانی در فائو ثبت شده و 6 پیشنهاد دیگر نیز در دست بررسی هستند. یکی از شاخصه‌های اصلی این میراث های جهانی جذابیت های گردشگری و برنامه‌های ویژه جهت جذب جهانگرد در طرح های پیشنهادی ثبت نظام ها می‌باشد. با عنایت به تاکید فائو بر موضوع گردشگری کشاورزی طی سالیان اخیر می توان از فرصت کار داوطلبانه در مزارع و باغات برای تقویت گردشگری کشاورزی و شناساندن میراث کشاورزی کشور استفاده کرد. این ابتکار علاوه بر انجام وظیفه صیانت پایدارتوسعه روستاها و افزایش درآمد روستاییان، تعاملات فرهنگی هدفمند را نیز افزایش می دهد.

 

از سال 2002 سازمان خوار و بار و کشاورزی جهانی (فائو[2]) با ارئه طرح نظام های میراث کشاورزی مهم جهانی به دنبال نگهداری و صیانت پویا[3] از سیستم های کشاورزی مبتنی بر روش های سنتی است که در طول زمان به حیات خود ادامه داده اند اما در حال حاضر در معرض خطرات اقلیمی، گسترش شهرها و مهاجرت هستند. نظام های جهانی مهم، نظام های باستانی منحصر به فردی هستند که در هر مکان جغرافیایی متناسب با اقتضائات زیست محیطی شکل گرفته و علاوه بر تامین امنیت غذایی مردم منطقه به مدیریت پایدار منابع طبیعی ، سطوح بالای تنوع زیستی و حفاظت از هویت فرهنگی کمک کرده و منجر به حفظ و حراست از طبیعت می‌شوند. این سیستم ها  محصول هوش و نبوغ پیشینیان بوده و در گذر زمان همچنان کارآیی خود را حفظ کرده اند.

ارزش نظام های کشاورزی شناسایی شده به عنوان میراث جهانی کشاورزی تنها به گذشته تعلق ندارد بلکه الهام بخش فن آوری‌های امروزی بوده و ثروتی بزرگ برای نسل های آینده بشری به شمار می رود.  بر خلاف [4]PDO و [5]PGI که اصالت یک محصول یا بخشی از آن را تضمین کرده و به افزایش قیمت محصولات کمک می‌کند، GIAHS مجموع فرآیند تولید محصول خاص، ویژگی‌های زیستی، فرهنگی و اجتماعی، آیین‌های همراه و...  را در بر می‌گیرد. سیستم میراث کشاورزی در سطح جهانی بسیار مهمتر و پیچیده تر از یک میراث معمولی و یا یک منطقه خاص است.

معیار انتخاب میراث جهانی کشاورزی عبارتند از : 1. نقش میراث در تامین امنیت غذایی و معیشتی جوامع محلی و بومی 2. تنوع زیستی و اکوسیستمی ایجاد شده 3. نظام های دانشی و فناوری‌های سازگار شده 4. فرهنگ ها، نظام های ارزشی و سازمان‌های اجتماعی 5. چشم اندازهای به وجود آمده و جذابیت های گردشگری.

گردشگری کشاورزی[6]

گردشگری کشاورزی تلاش برای آشنا کردن گردشگران با  سبک زندگی عامه مردم به خصوص بخش های غیر شهری است و شامل یک فعالیت یا فعالیت هایی مبتنی بر کشاورزی است که گردشگران را به یک مزرعه، مرتع یا هر محل طبیعی دیگری جذب می‌کند. گردشگری کشاورزی راهی مطمئن برای ایجاد آگاهی در خصوص تاریخ و میراث های کشاورزی مناطق مختلف و شیوه‌های کشاورزی و سبک زندگی ویژه مناطق روستایی است. انتظار می رود اندازه بازار گردشگری کشاورزی تا سال 2024 به بیش از 10.16 میلیارد دلار برسد.

اقامت در مزارع از دهه 80 میلادی روندی رو به رشد در اروپا  خصوصا ایتالیا داشته است. در حال حاضر اقامت در مزرعه در بسیاری از کشورهای دیگر از جمله سوییس، فیلیپین، ژاپن و استرالیا  مرسوم است. گردشگری کشاورزی علاوه بر افزایش و تنوع بخشی به درآمدهای کشاورزان به صیانت پویای  شیوه‌های سنتی کشاورزی و حفظ سنن و فرهنگ مناطق کمک می‌کند.

مزرعه داران، کشاورزران و دامداران زمین‌های خود را تبدیل به مقاصد گردشگری کرده و درهای خود را به روی توریست های داخلی و خارجی باز می‌کنند تا هم در مورد کاری که می‌کنند و هم در مورد سرزمینشان اطلاعات بیشتری دراختیار بقیه قرار بدهند. برخی کشاورزان مزارع خود را به مقصدی برای آموزش تبدیل می‌کنند و برخی دیگر با هدف کسب درآمد در فصل های بیکاری این کار را انجام می دهند .

با توجه به اهمیت روز افزون موضوع گدشگری کشاورزی، فائو نخستین کنگره جهانی گردشگری کشاورزی را  سال 2018 با هدف کمک به زنده نگهداشتن زمین‌های فعال و جوامع روستایی برگزار نمود. از سوی دیگر در دسامبر 2017 بر اساس قطعنامه  شماره A/RES/72/239 با تصویب مجمع عمومی سازمان ملل دهه 2019-2208 به عنوان دهه کشاورزوی خانوادگی معرفی و اعلام شد سازمان خوار و بار و کشاورزی و صندوق بین المللی توسعه کشاورزی (IFAD[7]) در کنار سایر سازمان‌های ذیربط در سازمان ملل و دولت ها و ذینفعان دیگر از جمله سازمان‌های بین المللی و محلی جامعه مدنی بخش خصوصی و دانشگاه‌ها برای اجرای این برنامه همکاری خواهند کرد. دهه کشاورزی خانوادگی از تاریخ 27 می 2019 در دفتر مرکزی امور کشاورزی سازمان ملل در رم برگزار شده است.

نکته مهم در خصوص گردشگری کشاورزی این است که گردشگران علاوه بر فرآیندهای کار کشاورزی با سبک زندگی، فرهنگ، آداب و رسوم و داستان‌های نهفته در هر منطقه آشنا می‌شوند.

کدام نظام های کشاورزی ایران در جیاس ثبت شده اند؟

تا کنون سه نظام میراث جهانی کشاورزی به ثبت رسیده عبارتند از :

نظام کشاورزی مبتنی بر قنات کاشان،

نظام تولید انگور ملایر

و نظام زراعت زعفران مبتنی بر قنات گناباد.

همچنین نظام های انجیر استهبانات، انار نی ریز، انار تبریز، آلوی خرو نیشابور، کشاورزی خانوادگی تربت جام، باغات سنتی اطراف قزوین و گردوی تویسرکان از دیگر طرح های ارائه شده و منتظر تایید توسط فائو می‌باشند.

جیاس و تقویت گردشگری و تورهای هدفمند میان مدت:

نظام های کشاورزی باستانی که نشان دهنده نبوغ یک جامعه در خلق روش هایی برای سازگای با محیط زیست هستند یکی از سرمایه‌های اصلی کشور برای جذب کشور است. یکی از اصول پایه در جیاس چشم اندازهای بصری قوی و جذابیت های گردشگری است. مناطقی که با این سیستم در فائو ثبت جهانی می‌شوند از امتیازات زیادی برای رونق گردشگری در سطح جهانی برخوردار بوده و محصولاتی که در این سیستم تولید می‌شوند با برخورداری از گواهی و برند GIAHS  قابلیت عرضه در بازارهای جهانی و صادرات را پیدا می‌کنند. نبوغ پیشینیان ما برای تطبیق با شرایط اقلیمی و بهره گیری از منابع طبیعی غالبا محدود برای تولید محصولات کشاورزی آثاری بر جای  گذاشته است که کشور را مستعد جذب گردشگر کشاورزی در قالب تورها و یا کار داوطلبانه می‌کند.

گردشگری کشاورزی در قالب کار داوطلبانه[8]:

مشارکت در پروژه‌های کاری بین المللی و کار داوطلبانه پس از ظهور اینترنت، پایگاه‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی به شدت رونق گرفته و علاوه بر خلق فرصت های آموزشی، تعاملات بین فرهنگی را تقویت و تسهیل نموده است.

وب سایت هایgoodsurfing.org, projects-abroad.org, volunteermatch.org govolunteer.com  و... همگی از جمله پایگاه‌هایی هستند که در  یافتن فرصت کار یا پروژه داوطلبانه خارج از کشور به داوطلبان کمک می‌کنند.اما برخی از کشورها نیز منحصرا برای خود پایگاه‌هایی را ایجاد کرده اند تا  با جذب داوطلبان خارجی به بهبود وضعیت مناطق روستایی و شهری خود کمک کنند برای مثال :

  • org که با هدف توانمندسازی روستاییان کشور بورکینافاسو راه اندازی شده است.
  • com که از سال 1997 با هدف کمک به نوجوانان و جوانان 15 الی 24 ساله در فیلیپین فعالیت می‌کند.
  • com.bd که با هدف توسعه ملت بنگادش از طریق باز توزیع منابع و مهارت ها برای افزایش اعتماد به نفس و رشد جوانان کار خود را آغاز کرده است.
  • کمپین Swiss Farmers Welcome You که با هدف سوق دادن گردشگران داخلی و خارجی به سمت قابلیت های گردشگری مزرعه این کشور راه اندازی شده است.
  • همچنین صفحه اینستاگرامی @iranvolunteering با تمرکز بر مخاطب ها و داوطلبان ایرانی اقدام به ارائه خدمات و معرفی فرصت های کار داوطلبانه در کشور می نماید.

 وب سایت تخصصی کار داوطلبانه کشاورزیhttp://wwoofinternational.org  ) :

این وب سایت معتبرترین وب سایت فعال در عرصه کارداوطلبانه کشاورزی و دامپروری است. سازمان‌های ملی عضو WWOOF کسانی که  مایل به زندگی و کار موقت در مزارع هستند را به کشاورزانی که علاقه مندند سبک زندگی خود را به دیگران بشناسانند، مهارت هایشان را آموزش دهند و خواستار بهره مندی از کمک های داوطلبانه هستند وصل می‌کند. میزبان ، غذا، اقامتگاه و فرصت هایی برای یادگیری را در اختیار داوطلب قرار می دهد و داوطلب نیز به میزبان خود کمک کرده و از او مهارت های کشاورزی را می آموزد.

WWOOF شبکه ای از سازمان‌های ملی است که اطلاعات کامل و دقیقی در مورد فرصت های کار داوطلبانه در هر کشور دارند و به معرفی فرصت های موجود در کشور خود می‌پردازند. در حال حاضر سازمان رسمی از ج.ا.ایران عضو WWOOF  نیست و تنها 7 پروژه داوطلبانه کشاورزی و دامداری از شهرهای الیگودرز، زنجان، رشت، چالوس، گرگان و کرمان ثبت شده اند. به منظور ساماندهی گردشگری کشاورزی کشور و استفاده از فرصت کار داوطلبانه پیشنهادهای ذیل ارائه می‌شوند:

پیشنهاد اجرایی1:

- گام اول: ایجاد شبکه ملی گردشگری کشاورزی با کمک سمن‌های کشاوزی و زیست محیطی کشور و کشاورزان.

- گام دوم: شناسایی و سازماندهی فرصت های گردشگری مزرعه و کشاورزی در هر منطقه با همکاری وزارت جهاد کشاورزی، سازمان مرکزی تعاون روستایی، اتاق بازگانی، کارخانجات تولید مواد خوراکی و سمن‌های محیط زیستی و کشاورزی.

- توانمندسازی روستاییان برای بارگذاری و معرفی فرصت های کشاورزی فصلی و امکانات اعطایی با کمک مراکز تعاون روستایی، معاونت بین الملل وزارت جهاد کشاورزی و سمن‌های ذیربط در وب سایت های کار داوطلبانه.

- ایجاد سازمان WWOOF ملی و عضویت در شبکه بین المللی WWOOF.

- طراحی پورتال چند زبانه و اپ های مناسب گردشگری کشاورزی و کار داوطلبانه.

پیشنهاد اجرایی 2:

برداشت محصول به عنوان یکی از مهمترین ابعاد زندگی کشاورزان ایرانی همواره با آیین‌ها و مراسم خاص خود همراه بوده است. اگرچه بسیاری از این آیین‌ها و سبک های زندگی کشاورزی و روستایی با گذر زمان دچار دگرگونی و تحولاتی عمیق شده و میل به همنوایی با سبک زندگی مدرن در روستاها به شدت سرعت گرفته اما استفاده از ظرفیت گردشگری کشاورزی و کار داوطلبانه یکی از بهترین فرصت ها برای حفظ رسوم دیرینه کشور از یک سو و برقراری ارتباطات مردم با مردم از سوی دیگر می‌باشد. زیرا یکی از معیارهای اصلی انتخاب نظام های کشاورزی میراث جهانی وجود فرهنگ ها، نظام های ارزشی و سازمان‌های اجتماعی مرتبط است.

از سه نظام کشاورزی ثبت شده در نظام های کشاورزی مهم میراث جهانی، دو نظام تولید انگور ملایر و نظام زراعت زعفران مبتنی بر قنات گناباد دارای دوره برداشت محصول و آیین‌های ویژه هستند:

1.   فرایند برداشت انگور از تاکستان‌های ملایر و جشن شیره پزی در نظام تولید انگور ملایر از نیمه شهریور ماه تا نیمه مهرما ادامه دارد.

2.      دوره برداشت محصول در نظام زراعت زعفران گناباد نیز از از نیمه آبان تا نیمه آذر ماه است.

با توجه به اینکه این دو دوره زمانی برداشت محصول پیوستگی زمانی داشته و آب و هوای کشور نیز در این زمان نسبتا معتدل است می‌توان از این فرصت برای جذب نیروی کار داوطلب و گردشگر کشاورزی استفاده کرد. گام های لازم در این زمینه عبارتند از:

الف)هماهنگی با مزرعه داران و روستاییان برای اقامت و پذیرایی (سنتی) از مهمانان خارجی.

ب) تعریف دوره‌های گردشگری کشاورزی و کار داوطلبانه در دومقطع شهریور- مهر و آبان آذر.

ج)بارگذاری و اطلاع رسانی کار داوطلبانه در وب سایت ها و پورتال های معرفی شده.

پیشنهاد اجرایی 3:

برخی کشورها مانند ایتالیا، استرالیا، فرانسه، برزیل، اتریش، هلند، سوئیس، فیلیپین، ژاپن و اسپانیا دارای تجربه و سابقه طولانی در زمینه گردشگری کشاورزی و مزرعه گردی هستند. انعقاد تفاهم نامه خواهر خواندگی  با محوریت موضوع کشاورزی میان شهرهای کشورمان با همتایان خارجی در کشورهای مذکور قطعا به بهبود وضعیت گردشگری کشاورزی کمک خواهد کرد. شناسایی سمن‌ها و سازمان‌های فعال در زمینه کشاورزی و محیط زیست در کشور هدف، معرفی به طرف های ایرانی و برقراری ارتباط با آن‌ها ، تدارک برنامه‌های ویژه جهت معرفی نظام های کشاورزی میراث جهانی ایران، کشاورزی سنتی، سبک زندگی روستایی ایرانی، امکانات روستاهای ایران و... در قالب رویدادهایی از جمله نمایشگاه‌های عکس، گردشگری و غذای روستایی. برگزاری نشست های علمی‌با هدف مطالعه عملی و فناورانه نظام های کشاورزی باستانی کشور با مشارکت مراکز ایران شناسی. شناسایی هنرستان‌های کشاورزی و ایجاد امکان سفر دانش آموزان به ایران جهت اقامت در روستاها و آشنایی با فرآیند برداشت محصول، نظام های کشاورزی باستانی ایرانی و سبک زندگی روستاییان ایران می‌تواند در دستور کار قرار گیرد ..

[1] Dynamic andS ustainable Conservation

[2] Food and Agriculture Organization of the United Nations

[3] Dynamic Conservation

[4] Protected  Designation of Origins

[5] protected geographical indication

[6] Agritourism

[7] International Fund For Agricultural Development

[8]  Volunteer Job